art. 199 [Seksualne wykorzystanie zależności]
§ 1. Kto, przez nadużycie stosunku zależności lub wykorzystanie krytycznego położenia, doprowadza inną osobę do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeśli czyn określony w § 1 został popełniony na szkodę małoletniego, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 3. Karze określonej w § 2 podlega, kto doprowadza małoletniego do obcowania płciowego lub poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, nadużywając zaufania lub udzielając mu korzyści majątkowej lub osobistej, albo jej obietnicy.
4. Stosunek zależności (który może być trwały lub przemijający) polega na tym, że interes (materialny lub niematerialny) osoby zależnej wymaga unikania przez nią konfliktów z osobą, od której jest zależna, gdyż taki konflikt grozi jej interesom; nastrój psychiczny tej osoby idzie w tym kierunku, by być posłuszną żądaniom czy życzeniom osoby, od której jest zależna (Peiper, Komentarz, s. 425). Stosunek zależności może wynikać z mocy prawa (np. opiekun i pupil: art. 145–174; 175–177 k.r.o.), z umowy (pracodawca – pracownik), ze stanu faktycznego (np. ratownik – osoba ratowana). Jak podniósł Sąd Najwyższy w wyroku z 6.05.2014 r., V KK 358/13, LEX nr 1482486: „Stosunek zależności to taki stosunek prawny lub faktyczny, który daje jednej osobie możliwość wywierania określonego wpływu bezpośredniego lub pośredniego na losy i położenie prawne, społeczne i ekonomiczne innej osoby (zob. postanowienie SN z 18.12.2008 r., V KK 304/08, OSNKW 2008, poz. 2691). Istotą stosunku zależności jest to, że osoba zależna pozostaje w takiej relacji ze sprawcą że konflikt z nim grozi jej interesom materialnym lub niematerialnym. Osoba zależna musi zatem unikać wchodzenia w konflikt z osobą od której jest zależna. Osoba zależna ma świadomość konieczności podporządkowania się żądaniom czy życzeniom osoby, od której zależy". Por. też postanowienie SN z 18.06.2013 r., V KK 104/13, LEX nr 1335656: „Stosunek zależności może mieć również charakter nieformalny, wynikający z konkretnego układu okoliczności faktycznych, świadczących o rzeczywistym wpływie sprawcy na sytuację życiową ofiary". Por. również wyrok SN z 31.03.2020 r., II CSK 124/19, LEX nr 2978466: „Na gruncie art. 199 § 2 k.k. przyjmuje się, że stosunek zależności może wynikać także z faktycznego układu relacji pomiędzy sprawcą a ofiarą przemocy seksualnej, układu świadczącego o rzeczywistym wpływie sprawcy na sytuację życiową ofiary. Interes osoby zależnej wymaga unikania konfliktów z osobą, od której jest zależna, bowiem konflikt zagraża jej interesom i położeniu. Tego rodzaju stosunek zależności daje osobie dominującej możliwość wywierania określonego wpływu bezpośredniego lub pośredniego na losy i położenie prawne, społeczne i ekonomiczne osoby zależnej. Osoba zależna ma świadomość konieczności podporządkowania się żądaniom osoby, od której zależy. Sprawca nadużywa stosunku zależności, gdy świadomie korzysta z tego stosunku jako czynnika wywierającego wpływ na psychikę osoby zależnej, aby wyraziła ona zgodę na obcowanie płciowe lub inną czynność seksualną". Jak wskazuje Konarska-Wrzosek, najczęściej spotykane stosunki zależności będące podstawą wykorzystania w sferze seksualnej to stosunki pomiędzy: przełożonym i osobą podwładną, nauczycielem i uczniem, wychowawcą czy opiekunem i pupilem, trenerem i osobą trenowaną, porywaczem i osobą porwaną, strażnikiem więziennym i osobą osadzoną (Konarska-Wrzosek [w:] Konarska-Wrzosek, Komentarz, s. 957).
5. Warylewski (powołując się na wyrok SN z 29.05.1933 r., 3 K 264/33, OSN(K) 1933/8, poz. 155) twierdzi, że samo istnienie stosunku pracy nie przesądza jeszcze o istnieniu stosunku zależności; istnienie stosunku zależności wymaga ustalenia, iż los danej osoby (a zatem jej położenie ekonomiczne bądź inna sytuacja życiowa) zależał decydująco od woli sprawcy. W przypadku niespełnienia tego warunku sprawca seksualnego molestowania (który chciał wyzyskać istniejący w jego mniemaniu stosunek zależności) może odpowiadać za usiłowanie nieudolne (Warylewski [w:] Wąsek, Zawłocki I, s. 1042).
6. Oczywiście nie wystarczy samo istnienie stosunku zależności, ów stosunek musi być przez sprawcę nadużyty. A zatem chodzi o świadome skorzystanie z tego stosunku zależności jako elementu oddziaływania na psychikę innej osoby, tak aby wyraziła ona zgodę na obcowanie płciowe lub inną czynność seksualną. Nie może być mowy o przestępstwie z art. 199 w sytuacji, gdy osoba zależna (np. pracownica) występuje z propozycją obcowania płciowego do osoby, od której jest zależna (np. pracodawcy), w celu osiągnięcia korzyści (materialnej lub osobistej) (Marek, Komentarz, s. 455).
7. Krytyczne położenie oznacza trudną sytuację życiową pokrzywdzonego, zazwyczaj związaną z istniejącym zagrożeniem o zróżnicowanej naturze. Nie jest konieczne, aby życie lub zdrowie ofiary były zależne od ingerencji sprawcy; wystarczy taki stan rzeczy, że udzielenie pomocy przez sprawcę (np. udzielenie pożyczki, prolongata długu) wyzwoli daną osobę od przykrych następstw (np. uchroni przed dotkliwą stratą majątkową lub szkodą moralną, utratą stanowiska, niemożnością zaspokojenia pilnych potrzeb osób bliskich); por. Peiper, Komentarz, s. 426. Nie można mówić o krytycznym położeniu w sytuacji, gdy dana osoba (decydująca się na obcowanie płciowe) ma nieodpartą ochotę na rzeczy o charakterze wykraczającym ponad standard (np. cenne futro czy luksusowy wyjazd na wczasy).
8. Przestępstwo z art. 199 § 1 ma charakter skutkowy (skutkiem jest doprowadzenie innej osoby do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności).
9. Gdy chodzi o podmiot przestępstwa, to jego sprawcą w zakresie nadużycia stosunku zależności może być jedynie osoba pozostająca z pokrzywdzonym w takim stosunku zależności (przestępstwo indywidualne); w pozostałym zakresie (dotyczącym wykorzystania krytycznego położenia) jest to przestępstwo powszechne (Warylewski [w:] System, t. 10, s. 788).
10. Przestępstwo to może być popełnione jedynie umyślnie (z zamiarem bezpośrednim). Nie odpowiada za przestępstwo z art. 199, kto dopuszcza się obcowania płciowego z osobą od niego zależną, pozostając w błędnym przekonaniu, że obcowanie jest życzeniem tej osoby, wynikającym z miłości; nie odpowiada również ten, kto nie ma wiedzy o krytycznym położeniu pokrzywdzonego. Sprawca, który uroił sobie istnienie stosunku zależności (lub krytycznego położenia), może odpowiadać za usiłowanie nieudolne (z uwagi na brak przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego).
11. Typ kwalifikowany (określony w § 2) ma miejsce wtedy, gdy czyn został popełniony na szkodę małoletniego (a zatem osoby, która nie ukończyła 18. roku życia – art. 10 k.c.).
12. Stosownie do art. 199 § 3 surowszej karze (tj. od 3 miesięcy do 5 lat) podlega ten sprawca, który obcuje płciowo z małoletnim lub dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej albo doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania, nadużywając zaufania lub udzielając w zamian korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy. Jak podniósł Sąd Najwyższy w postanowieniu z 2.06.2010 r., V KK 369/09, OSNKW 2010/9, poz. 80: „O doprowadzeniu, o którym mowa w art. 199 § 3 k.k., można mówić jedynie wtedy, gdy zachowanie sprawcy, odpowiadające znamionom określonym w tym przepisie (nadużycie zaufania lub udzielenie korzyści majątkowej lub osobistej, albo jej obietnicy), było wyłącznym powodem, dla którego małoletni [...] wyraził zgodę na obcowanie płciowe lub na poddanie się innej czynności seksualnej albo na wykonanie takiej czynności". Co do pojęcia korzyści majątkowej i osobistej por. uwagi do art. 115 § 4. Nadużycie zaufania to wykorzystanie występującego po stronie małoletniego przeświadczenia, że sprawcy można ufać, wierzyć mu (a może nawet na nim polegać). Por. wyrok SN z 31.03.2020 r., II CSK 124/19, LEX nr 2978466. Jak podniósł Sąd Najwyższy w postanowieniu z 11.07.2018 r., III KK 328/18, LEX nr 2522988: „Do istoty nadużycia zaufania w rozumieniu art. 199 § 3 k.k. należy wykorzystanie przez sprawcę faktu, że małoletnia ofiara podejmuje świadomą decyzję w przedmiocie zadysponowania swoją seksualnością na podstawie motywacji, która nie mogłaby się stać podstawą takiej decyzji, gdyby nie okoliczność, że ofiara ma zaufanie do sprawcy. [...] Art. 199 § 3 k.k. zakłada więc, że współżycie pomiędzy sprawcą a jego ofiarą następuje za jej zgodą, tyle że podjętą w wyniku szczególnej motywacji, którą jest zaufanie do sprawcy".
13. Przepisy art. 199 mogą pozostawać w kumulatywnej kwalifikacji z przepisem art. 201. Jak podnosi Bielski, wykluczony jest zbieg przepisów pomiędzy art. 199 i 197, art. 199 i 198, art. 199 i 200 z uwagi na fakt, że zakresy tych typów są rozłączne (Bielski [w:] Wróbel, Zoll II/1, s. 733; tak też Konarska-Wrzosek [w:] Konarska-Wrzosek, Komentarz, s. 960). Odmiennie Budyn-Kulik, Kulik, dopuszczający możliwość rzeczywistego właściwego zbiegu przepisu art. 199 § 1 i 2 z przepisem art. 197, jak również z art. 198 (Budyn-Kulik, Kulik [w:] Królikowski, Zawłocki, Szczególna I, s. 711). Należy sądzić, iż możliwy jest rzeczywisty właściwy zbieg przepisu art. 199 z art. 200 § 1 k.k. np. w sytuacji obcowania płciowego z 14-latką w zamian za przekazaną jej przez sprawcę korzyść majątkową".
Literatura:
M. Mozgawa [w:] M. Budyn-Kulik, P. Kozłowska-Kalisz, M. Kulik, M. Mozgawa, Kodeks karny. Komentarz aktualizowany, LEX/el. 2024, art. 199.